دفاع به دو نوع عامل و غيرعامل تقسيم می گردد كه پدافند عامل شامل عمليات نظامي و پاسخ آتش با آتش است و در مقابل ، پدافند غيرعامل شامل كليه اقداماتي است كه به كمك آن و با كمترين استفاده از ابزار و تسليحات جنگي، می توان در مقابل تهاجم غافلگيرانه دشمن مقابله كرد.
با توجه به موقعيت ژئوپلتيك و ژئواستراتژيك ايران، تهديدات نظامي موضوعي است كه به ويژه در سال هاي اخير اهميت خاصي يافته است. براي مقابله با خطرات و تهديدات نظامي، پدافند غيرعامل درپروژه هاي مختلف عمراني نظير تونل، نيروگاه، پتروشيمي، سد، سازه هاي زيرزميني و … در دستور كار نهادها و سازمان هاي ذي‌ربط قرار گرفته است. مطالعات پدافند غيرعامل با شناخت و تحليل اثرات اقتصادي، اجتماعي و زيست محيطي، حملات احتمالي نظامي به پروژه هاي مورد نظر و بازخورد اين اثرات بر زندگی مردم ساكن مناطق تحت نفوذ آنها به ارائه برنامه هاي پيشگيري و مقابله در زمان وقوع حملات مي پردازد.
تعاريف و اصطلاحات:
تهديد: يك خطر بالقوه است كه هنوز محقق نشده و صرفاً در حد يك ايده مي باشد. به عبارت ديگر تهديد مفهومي به كلي انتزاعي است به طوري كه تعيين زمان و چگونگي مورد تهديد واقع شدن به سادگي امكان پذير نمي باشد.
آسيب پذيري: ميزان خسارات و صدمات ناشي از عوامل و پديده هاي بالقوه و يا بالفعل خسارت زا نسبت به نيروي انساني، تجهيزات و تأسيسات با شدت 0 تا 100 درصد را آسيب پذيري مي گويند.
آمادگي: مجموعه اقداماتي است كه توانايي جامعه را در انجام مراحل مختلف مديريت بحران افزايش مي دهد. آمادگي شامل جمع آوري اطلاعات، پژوهش، برنامه ريزي، ايجاد ساختارهاي مديريتي، آموزشي،تأمين منابع، تمرين و مانور است.
بازدارندگي: تدابيري است كه با استفاده از وسايل رواني به جاي ابزار فيزيكي از بروز جنگ ها جلوگيري مي كند. توانايي هاي باز دارنده، توانايي هاي دفاعي را تقويت مي کند و توانايي هاي دفاعي نيز به نوبه خود به بازدارندگي كمك مي كند.
پدافند غيرعامل: به مجموعه اقداماتي اطلاق مي گردد كه مستلزم به كارگيري جنگ افزار نبوده و با اجراي آن مي توان از وارد شدن خسارات مالي به تجهيزات و تأسيسات حياتي و حساس نظامي و غير نظامي وتلفات انساني جلوگيري كرد و يا ميزان اين خسارات و تلفات را به حداقل ممكن كاهش داد.
استتار و اختفا: فن و هنري است كه با استفاده از وسايل طبيعي و يا مصنوعي، امكان كشف و شناسايي نيروها، تجهيزات و تأسيسات را از ديده باني، تجسس و عكس برداري دشمن، تقليل داده و يا مخفي داشته و حفاظت نمايد. مفهوم كلي استتار، هم رنگ و هم شكل كردن با محيط اطراف مي باشد و امكان كشف يا شناسايي نيروها، تجهيزات، تأسيسات و فعاليت ها را كاهش مي دهد. اختفا استفاده صحيح از عوارض طبيعي و مصنوعي زمين مي باشد كه حفاظت در برابر ديد دشمن را تأمين مي نمايد.
با توجه به ماهيت شرياني و مواصلاتي تونل ها، محل تونل ها براي هر ايراني مشخص مي باشد و با توجه به گستردگي تكنولوژي هاي جهت يابي، جانمايي و مسير نشان محل دقيق اين تونل ها براي دشمن مشخص مي باشد. با توجه به عدم وجود راه جايگزين امكان استفاده به منظور انبار و محل اختفا يا استتار نياز به بررسي بيشتر دارد.
استحكامات: ايجاد هرگونه حفاظ كه در مقابل اصابت مستقيم بمب، راكت، موشك، گلوله، توپخانه و يا تركش آنها مقاومت نموده و مانع صدمه رسيدن به نفرات، تجهيزات و يا تأسيسات شود و اثرات تركش و موج انفجار را به طور نسبي خنثي نمايد.
با در نظر گرفتن درجه اهميت حلقه سوم و يا دوم نياز به درجه حفاظت بالا از تونل ها بر كسي پوشيده نيست و در اين مطالعات مهم ترين بعد حفاظتي، استحكامات در تونل به نظر مي رسد. با توجه به ماهيت تونل ها به عنوان مهم ترين و به نوعي آسيب پذيرترين بخش از محورهاي مواصلاتي ، همچنين اهميت راه ها و شريان هاي حياتي در شرايط بحران و حمله دشمن، حفاظت از تونل ها به جهت اطمينان از عملكرد صحيح آنها در شرايط بحران ضروري به نظر مي رسد
فريب: كليه اقدامات طراحي شده گمراه کننده اي كه موجب گمراهي و غفلت دشمن در رسيدن به اطلاعات، محاسبه و برآورد صحيح از توان كمي و كيفي طرف مقابل گرديده و او را در تشخيص هدف و هدف گيري با شك و ترديد مواجه نمايد.
با توجه به ماهيت تونل ها به عنوان راه هاي عبوري و آزادي دسترسي به آنها، به نظر مي رسد كه استفاده از بعد فريب به اندازه كافي مؤثر نخواهد بود.
مأموريت هاي پدافند غيرعامل كشو ر:
-1 كاهش آسيب پذيري و افزايش ايمني زيرساخت هاي ملي و مراكز حياتي، حساس و مهم كشور در مقابل تهديدات خارجي و با تأكيد بر ايجاد عزم ملي و باور عمومي جامعه از طريق فرهنگ سازي، سياست گذاري، طرح ريزي، برنامه ريزي راهبردي، تدوين ضوابط، دستورالعمل هاي تخصص، افزايش آستانه تحمل ملي در برابر تهديدات و افزايش هزينه تهاجم دشمن با قابليت هدايت بخش هاي كشوري و لشكري در جهت رعايت اصول پدافند غيرعامل و نظارت بر اجراي آن.
-2 اداره امور مردم و تداوم خدمات در شرايط جنگ و استمرار بخش خدمات عمومي در شرايط تهديد دشمن.
– تعامل سازنده و پيش برنده با بخش هاي كشوري و لشكري در خصوص اعمال تدابير دفاعي امنيتي، نهادسازي پدافند غيرعامل، مديريت بحران، دفاع غير نظامي و نظارت و حصول اطمينان از اجرا.
-4 بررسي شناخت محيط و تدوين راهبردي، سياست ها، خط مشي ها، ضوابط، دستور العمل هاي عمومي و تخصصي در زمينه پدافند غيرعامل و نظارت بر اجراي آن.
-5 مديريت بحران ناشي از جنگ.
سطوح پدافند غیرعامل
كاركردهاي عمده پدافند غيرعامل:
با توجه به تعاريف و با استفاده از مفاهيم ارائه شده كه در سياست هاي كلي نظام در مورد پدافند غيرعامل آورده شده است، پدافند غيرعامل داراي كاركردهاي متفاوتي از جمله موارد زير مي باشد:
-1 حفاظت جان مردم
-2 تداوم اداره و مديريت مردم
-3 تداوم شبكه هاي اطلاع رساني
-4 حفاظت از شهرها در جنگ ها
-5 تأمين نيازهاي مردم
-6 حفاظت سايبري از كشور
-7 پايدارسازي مديريت عالي كشور
-8 حفاظت از تأسيسات و تجهيزات
تونل ها سازه هايي پر هزينه اما كارا در عرصه حمل و نقل شهري، محسوب مي شوند خصوصاً براي شهرهايي كه مسطح نيستند وجود تونل هاي متعدد به كاهش بار ترافيكي منجر شده و نقش مهمي را در شبكه حمل و نقل ایفا می كند. استفاده از فضاي زير تونل ها به عنوان پناهگاه، يكي از گزينه هايي است كه در شرايط اضطراري به كاهش خسارات مي انجامد. ليكن همواره خطراتي از جمله موارد زير متوجه اين تونل ها مي باشد:
-1 خطر تخريب و در نتيجه قطع ارتباط نقاطي از شهر با يكديگر و با شهرهاي مجاور
-2 بروز نقص در شبكه حمل و نقل جاده اي
-3 فشار ترافيكي بر ساير مسيرها
-4 عدم امكان كمك رساني به بخش هاي آسيب ديده
-5 تسريع روند محاصره و در تنگنا قرار گرفتن شهر و ساكنان آن در شرايط جنگ
راهكارهاي پدا فند غيرعامل:
-1 حتي ا لامكان با احداث مسيرهاي رمپ دار و مارپيچ از احداث تونل اجتناب گردد. بخش هايي از شهر كه توسط موانع طبيعي و مصنوعي از يكديگر جدا مي شوند، لازم است با بيش از يك تونل به هم متصل گردند تا در صورت بروز حادثه، ارتباط اين مناطق به كلي با هم قطع نگردد .
-3 عرض تونل ها بيشتر از نياز و ظرفيت حركت پيش بيني و طراحي گردد.
بروز بحران به صورت ناگهاني و ضربتي اتفاق مي افتد؛ يعني زمان وقوع بحران طولاني مدت نيست. در بحران، نيروي مخالف، اساس و محوريت حركت را تحت تأثير قرار مي دهد و نه شاخ و برگ هاي حركت آن.
غير قابل پيش بيني بودن بحران در طرح مديريت بحران، نقشي اساسي دارد. شايد بتوان گفت كه بحران، قسمت اعظم انرژي ويران گر خود را به واسطه غير قابل پيش بيني بودن خود كسب مي كند. البته اين به اين معني نيست كه نمي توان وقوع بحران را از قبل پيش بيني كرد. بلكه عموماً مكان، زمان و شدت وقوع بحران ناشناخته است. در هنگام وقوع بحران، روند طبيعي زندگي مختل مي شود و اثرات بسيار ناگوار اقتصادي، اجتماعي، جاني و رواني را در پي دارد. بنابراين پيش بيني شرايط و برنامه ريزي در نحوه اجراي پروژه جهت مقابله با اين تهديدات امري حياتي بوده و موجب تضمين سرمايه گذاري هاي صورت گرفته مي شود. در غير اين صورت چه بسا هزينه هاي انجام شده به طور كلي بلا استفاده گشته و يا احداثات اجرا شده با تغيير كاربري براي امور عادي استفاده گردند كه علاوه بر مختل ماندن اهداف اصلي، موجب هدر رفت سرمايه هاي ملي
خواهد شد. مكان يابي مطلوب را مي توان مهم ترين اقدام پدافند غيرعامل در كاهش آسيب پذيري شريان هاي حياتي و حساس محسوب نمود. زيرا اگر در مرحله صفر پروژه طراحي، احداث و تأسيس مراكز حياتي و حساس عوامل و معيارهاي ذي‌ربط دفاعي و امنيتي از قبيل حداكثر استفاده از عوارض طبيعي، آمايش سرزميني، رعايت پراكندگي، پرهيز از انبوه و حجيم سازي، مقاوم سازي اوليه و … رعايت، نظارت و كنترل گردد، از بروز بسياري از مشكلات بعدي نوعاً پيچيده و هزينه بر جلوگيري به عمل خواهد آمد. با توجه به نكات ذكر شده مي توان از نقش تونل ها در برون رفت از بحران به موارد زير اشاره كرد:
– يكي از اهداف پدافند غيرعامل، ايجاد پناهگاه ها و استحكامات ضد انفجار است. از روش هاي مناسب اشاره كرد. نتايج نشان مي دهد الياف (CFRP) در مقاوم سازي تونل ها مي توان به استفاده از ورق هاي كربن كربن باعث بهبود عملكرد اين سازه ها در مقابل امواج انفجارخواهد شد.
– در مواقع بحران در مناطق شهري می توان از تونل هاي راه و راه آهن و در مناطق برون شهري از
تونل هاي صنعتي و يا معدني به عنوان مخفيگاهي براي آشكار نشدن تعداد نيروهاي دفاعي استفاده كرد.
